फ्रीलान्सर आणि यूट्यूब/इन्स्टाग्राम/सोशल मीडिया उत्पन्नावर आयकर आणि जीएसटी कायद्यांतर्गत करगणना
दि. 29.06.2025
सीए जयंती कुळकर्णी कुडाळ
गेल्या काही वर्षांत, फ्रीलान्सिंग आणि यूट्यूब, इंस्टाग्राम, फेसबुक यांसारख्या प्लॅटफॉर्मवर कंटेंट निर्मिती हे उत्पन्न मिळवण्याचे लोकप्रिय साधन बनले आहे. या क्षेत्रात आर्थिक स्वातंत्र्याची मोठी संधी असल्याने, तसेच कामाची स्वतंत्रता असल्याने या उत्पन्नावर कर कसा आकारला जातो हे समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. योग्य माहिती नसल्यास अनावश्यक दंड आणि दायित्वे लागू शकतात.
फ्रीलान्सर आणि सोशल मीडिया उत्पन्न म्हणजे काय?
फ्रीलान्सर म्हणजे असे व्यावसायिक जे कोणत्याही कंपनीत नियमित नोकरी न करता स्वतंत्रपणे सेवा पुरवतात. यामध्ये लेखन, ग्राफिक डिझाइन, सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंट, डिजिटल मार्केटिंग अशा अनेक सेवा येतात. सोशल मीडिया इन्फ्लुएंसर किंवा यूट्यूबर हे जाहिरात, स्पॉन्सरशिप, ब्रँड कोलॅबोरेशन, अ‍ॅफिलिएट मार्केटिंग अशा माध्यमांतून उत्पन्न मिळवतात.
आयकराची तरतूद
फ्रीलान्स आणि सोशल मीडिया उत्पन्न हे आयकर कायदा 1961 मधील “व्यवसाय किंवा व्यवसायातील नफा आणि लाभ” या गटात येते. याची मुख्य वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:
1. करपात्र उत्पन्न
एकूण उत्पन्नातून व्यवसायाशी संबंधित खर्च वजा करून करपात्र उत्पन्न काढले जाते. खालील खर्च यात ग्राह्य आहेत:
* इंटरनेट आणि फोन खर्च
* उपकरणे (कॅमेरा, लॅपटॉप)
* सॉफ्टवेअर सबस्क्रिप्शन
* जाहिरात आणि प्रमोशन खर्च
* कार्यालयाचे भाडे, वीज बिल
* सहाय्यकांची किंवा संपादकांची पगार रक्कम
2. अनुमानित कर योजना (कलम 44ADA)
जर तुमचे एकूण उत्पन्न ₹75 लाख किंवा त्यापेक्षा कमी असेल, तर तुम्ही अनुमानित कर योजना (Presumptive Taxation Scheme) निवडू शकता:
* तुमच्या एकूण उत्पन्नाच्या 50% भाग करपात्र उत्पन्न म्हणून घोषित करा.
* तपशीलवार हिशेब ठेवण्याची गरज नाही.
* उत्पन्न कमी दाखविल्यासच कर लेखापरीक्षण (Tax Audit) गरजेचे असेल.
3. आयकर स्लॅब
व्यक्तींना लागू होणाऱ्या स्लॅब दरानुसार कर आकारला जातो. आर्थिक वर्ष 2024–25 साठी कर स्लॅब पुढीलप्रमाणे आहेत:
* ₹2.5 लाख ते ₹5 लाख – 5%
* ₹5 लाख ते ₹10 लाख – 20%
* ₹10 लाख पेक्षा अधिक – 30%
करदाता त्यांच्या आवश्यकतेनुसार जुनी किंवा नवीन कर पद्धत निवडू शकतात.
4. अग्रिम कर आणि TDS
- तुमची वार्षिक कर जबाबदारी ₹10,000 पेक्षा अधिक असल्यास तुम्हाला वर्षभरात चार टप्प्यांत (15 जून – 15%, 15 सप्टेंबर – 45%, 15 डिसेंबर – 75%, 15 मार्च – 100%) अग्रिम कर भरावा लागतो.
- क्लायंट पेमेंटमधून 10% TDS ( कलम 194J अंतर्गत) कापू शकतात, ज्याचा दावा तुम्ही तुमच्या आयकर रिटर्नमध्ये करू शकता.
GST ची तरतूद
₹20 लाख (काही राज्यांत ₹10 लाख) पेक्षा अधिक वार्षिक उत्पन्न झाल्यास GST लागू होतो.
1. GST नोंदणी
वरील मर्यादा ओलांडल्यास GST नोंदणी करणे अनिवार्य आहे. GST नोंदणीनंतर प्रत्येक इन्व्हॉइसवर GST आकारून सरकारला जमा करणे आवश्यक असते.
2. GST दर
बहुतेक सेवांवर (कंटेंट क्रिएशन, जाहिरात, डिजिटल मार्केटिंग, इत्यादी) 18% GST लागू आहे.
3. सेवांची निर्यात
विदेशी ग्राहकांना सेवा दिली व पैसे परकीय चलनात मिळाले, तर ती निर्यात समजली जाते, ज्यावर GST लागू होत नाही. यासाठी दर वर्षी Letter of Undertaking (LUT) दाखल करावे लागते.
4. GST रिटर्न भरणे
GST नोंदणी केल्यानंतर:
- GSTR-1: (मासिक/तिमाही) विक्रीचा तपशील.
- GSTR-3B: (मासिक/तिमाही) GST भरण्याचा सारांश.
परकीय उत्पन्न आणि दुहेरी कर आकारणी
आंतरराष्ट्रीय प्लॅटफॉर्म्स (YouTube, Upwork, Patreon) कडून मिळालेले उत्पन्न पूर्णपणे भारतात दाखविणे आवश्यक आहे. परदेशात कर कपात झाल्यास दुहेरी कर प्रतिबंधक करार (DTAA) अंतर्गत परदेशी भरलेल्या कराचे क्रेडिट भारतात मिळू शकतो.
पालनासाठी व्यावहारिक सूचना
👉 उत्पन्न आणि खर्चाचे योग्य रेकॉर्ड ठेवा.
👉 GST नोंदणी असल्यास योग्य GST इन्व्हॉइस तयार करा.
👉 वैयक्तिक आणि व्यावसायिक आर्थिक व्यवहार वेगळे ठेवा.
👉 वेळेवर कर रिटर्न भरा व दंड टाळा.
👉 गरज पडल्यास CA ची मदत घ्या.
नेहमी होणाऱ्या चुका टाळा
👉 छोट्या उत्पन्नाला दुर्लक्षित करणे.
👉 वैयक्तिक खर्च व्यवसायिक खर्च म्हणून दाखवणे.
👉 GST नोंदणीसाठी विलंब करणे.
👉 अग्रिम कर भरण्यात दुर्लक्ष करणे.
👉 चुकीची किंवा अपूर्ण माहिती देणे.
समारोप
फ्रीलान्स आणि सोशल मीडिया उत्पन्नाचा कर वेळेवर आणि योग्य प्रकारे भरल्यास कोणतीही समस्या येणार नाही. योग्य माहिती आणि सल्ला घेऊन नियमांचे पालन करा, त्यामुळे तुम्हाला तुमचा व्यवसाय वाढवण्यावर पूर्ण लक्ष देता येईल.
